Uranografie - een kort overzicht
Uranografie = Hemelcartografie.
Afgeleid van Griekse woorden ouranos (=hemel) en graphein (= beschrijven).
De geschiedenis van de sterrenbeelden aan de hemel is even oud als de geschiedenis van de mensheid zelf. Vanaf het vroege begin hebben mensen hun fantasie de vrije loop gelaten wanneer ze de met sterren bezaaide nachtelijke hemel bezagen. Al heel snel begon men figuren te vormen uit de wirwar van lichtpunten, die altijd dezelfde posities ten opzichte van elkaar leken te behouden; jagers, beren, leeuwen en honden. De bekende twaalf sterrenbeelden van de "dierenriem", de beelden die de zon tijdens haar jaarlijkse 'omloop' tussen de sterren passeert, dateren al uit de tijd van het oude Babylon.
Later zijn veel van die oude beelden door de Grieken van nieuwe namen voorzien met verhalen uit de Mythologie als achtergrond; Andromeda, Cassiopeia, Cepheus, Perseus en vele anderen. De eerste serieuze inventaris van de sterrenhemel werd gemaakt door de Griek Claudius Ptolemeus, halverwege de tweede eeuw na Chr. Zijn werk bevat een lijst van 48 Sterrenbeelden die tot op de dag van vandaag in ere gehouden zijn en waarvan de namen op moderne sterrenkaarten nog steeds te vinden zijn.
Een gebied rondom de zuidelijke hemelpool (onzichtbaar vanuit Mesopotamië en het Middelandse Zee-gebied) was nog maagdelijk. Sterrenbeelden in dit gebied stammen uit een latere periode; de 16e tot de 18e eeuw. Verantwoordelijk voor de nieuwe beelden in dit gebied waren voornamelijk de Hollanders Keyser en De Houtman (en waarschijnlijk ook Peter Plancius, een Amsterdamse geleerde) en de Fransman De Lacaille. Enkele vermeldenswaardige sterrenatlassen uit deze periode zijn de Uranometria van Johannes Bayer (1603), Firmamentum Sobiescianum Sive Uranographia, van Johannes Hevelius (1687) en Atlas Coelestis van John Flamsteed (1729).
De oude hemelkaarten legden de nadruk op de klassieke figuren; de sterrenbeelden, die dan ook op de oude kaarten duidelijk domineerden. De sterren waren vaak van ondergeschikt belang en op sommige kaarten zelfs helemaal afwezig. Na de uitvinding van de telescoop werd dit langzamerhand anders. De sterren (en andere objecten) aan de hemel kregen terecht meer prioriteit. De getekende figuren van mensen, dieren en voorwerpen verdwenen en er werd steeds meer aandacht geschonken aan de exacte weergave van de posities en helderheden van de sterren zelf. Een baanbrekend werk werd verricht door de Duitse astronoom Friedrich Argelander. Hij publiceerde in 1875 een catalogus met 325.000 sterposities, gebaseerd op waarnemingen die hijzelf in samenwerking met een aantal assistenten achter de telescoop had gedaan. Er werd ook een serie kaarten gepubliceerd, waarop een gradennet en de sterren waren getekend. Verder niets. Het werk werd bekend onder de naam Bonner Durchmusterung. Pas in 1966 werd een vergelijkbaar werk gepubliceerd; de S.A.O. Star Catalogue en de eerste grote, door een computer vervaardige atlas, de S.A.O. Star Atlas. In de jaren 80 en 90 van de twintigste eeuw zijn verschillende uitgebreide sterrencatalogi samengesteld, zoals de Hubble en de Hipparcos/Tycho catalogi, die zijn gebaseerd op waarnemingen door ruimtetelescopen.
Natuurlijk is er in de afgelopen eeuw veel gedaan om de sterrenhemel vast te leggen door middel van fotografie. Het bekendste werk op dit gebied in zonder twijfel de Palomar Sky Survey. Maar ook fotografische sterrenatlassen die voor de amateur wat betaalbaarder zijn, zoals de Falkauer Atlas en Atlas Stellarum 1950.0 van de Duitse amateur astronoom Hans Vehrenberg.
Enkele van de meest bekende handgetekende sterrenatlassen voor de amateur zijn Norton's Star Atlas, door Arthur Norton en Atlas Coeli Skalnate Pleso, van Dr. Antonin Becvar, die in 1982 werd opgevolgd door Sky Atlas 2000.0 van Wil Tirion. Een tweede editie van de laatstgenoemde sterrenatlas, die in 1997 verscheen, werd met computertechnieken vervaardigd.
Wil Tirion, 2 september 2013
